เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ เกิดเมื่อวันที่ 26 มีนาคม พ.ศ. 2483 ที่อำเภอพนมทวน จังหวัดกาญจนบุรี เป็นบุตรคนโต และผู้ชายคนเดียวในจำนวนที่น้องทั้งหมด 5 คน ของนายฮกหรือสมบัติและนางสมใจ(เก้าวงศ์วาร) พงษ์ไพบูลย์ บิดาเป็นหลงจู๊โรงฝิ่น แต่ภายหลังบิดากับมารดาหย่าร้างกัน

ครอบครัวของเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ชอบการแต่งโคลงกลอน ชอบดนตรีไทย มารดาชอบอ่านวรรณคดี เขาจึงอ่านหนังสือได้ตั้งแต่อยู่ชั้นประถมปีที่ 1 เป่าขลุ่ยได้ตั้งแต่ชั้นประถมศึกษาปีที่ 2 ศึกษาประถมศึกษาปีที่ 4 จากโรงเรียนวัดบ้านทวน และจบชั้นมัธยมปีที่ 6 จากโรงเรียนวิสุทธรังสี จังหวัดกาญจนบุรี เรียนมัธยมปีที่ 7 ที่โรงเรียนพิชัยญาติ กรุงเทพฯ แล้วย้ายไปเรียนต่อชั้นมัธยมปีที่ 8 ที่ โรงเรียนทวีธาภิเศก โรงเรียนเตรียมอุดมศึกษา, จบปริญญาตรีนิติศาสตร์ จากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

เมื่อศึกษาจบก็ได้กลับไปบวชที่วัดทุ่งสมอ จังหวัดกาญจนบุรี ระหว่างจำพรรษาได้ถือธุดงค์ไปศึกษาธรรมกับท่านพุทธทาสภิกขุ ณ สวนโมกขพลาราม อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฏร์ธานี และปริญญาศิลปศาสตร์กิตติมศักดิ์จากสหวิทยาลัยทราวดี (วิทยาลัยครูกาญจนบุรี) ปริญญาศิลปศาสตรดุษฏีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ (ภาษาและวรรณคดี) คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์และปริญญาศิลปศาสตรดุษฏีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ (ภาษาไทย) คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เริ่มงานเขียนครั้งแรกเมื่อเรียนอยู่ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 3 เนื่องจากได้พบโคลงที่บิดาเขียนไว้เมื่อครั้งยังหนุ่ม จึงอยากเขียนได้เช่นนั้นบ้าง ผลงานมีทั้ง ร้อยกรอง และร้อยแก้ว เมื่อเรียนอยู่คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เคยอยู่ชุมนุมวรรณศิลป์มาก่อน

เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ สมรสกับประคองกูล อิศรางกูร ณ อยุธยา เมื่อ พ.ศ. 2514 มีบุตร 2 คน บุตรสาวคนโตชื่อ ประคำกรอง(เกี้ยว) บุตรชายคนเล็กชื่อแก้วเก้ว(เกล้า)

การทำงาน

• พ.ศ. 2507-2508 เริ่มทำงานในกระทรวงพัฒนาการแห่งชาติเพื่อหารายได้พิเศษ
• พ.ศ. 2511-2512 เป็นบรรณาธิการ นิตยสาร “วิทยาสาร” ของบริษัทไทยวัฒนาพานิช
• พ.ศ. 2513 ได้แสดงภาพยนตร์โทรทัศน์เรื่อง “พระอภัยมณี” ของสุนทรภู่ โดยรับบทพระอภัยมณี แต่แสดงไม่จบ
• พ.ศ. 2514-2515 เป็นอาจารย์ประจำสอนวิชาการประพันธ์อย่างสร้างสรรค์ ที่ภาควิชาภาษาไทย ของคณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ จังหวัดปัตตานี
• พ.ศ. 516 เป็นพนังงานของธนาคารกรึงเทพจำกัด จนถึงปัจจุบัน โดยเป็นผู้ชำนาญการด้านวัฒนธรรม สังกัดศูยน์สังคีตศิลป์ ฝ่ายการประชาสัมพันธ์ ธนาคารกรุงเทพจำกัด ในตำแหน่งผู้ช่วยรองผู้จัดการ

เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ ได้เป็นอุปนายกสมคมภาษาและหนังสือ อุปนายกสมาคมนักเขียนแห่งประเทศไทย อนุกรรมการด้านวัฒนธรรมภาครัฐบาลของสำนักเยาวชน (สยช.) ที่ปรึกษาด้านวัฒนธรรมผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร และเคยเป็นที่ปรึกษารัฐมนตรีทบวงมหาวิทยาลัย